مجله ترویج و توسعه آبخیزداری
پیاپی 3 (زمستان 1392)

لغزش شیب های طبیعی و خاکریز ها ( شیب های ساخته شده توسط بشر) اغلب در هنگام وقوع زلزله اتفاق افتاده است و باعث خسارات مالی و تلفات جانی می شود. این پدیده تیدیل به یکی از مثائل مهم پیش روی مهندسان ژئوتکنیک در مقاوم سازی ترانشه ها خصوصا در حفاظت از منایع طبیعی گردیده است. در این مقاله به این موضوع مهم پرداخته و اثر مولفه ی جانبی و قائو نیروی زلزله و ضریب اطمینان و تغییر مکان خاک ریز در دو حالت تقویت شده با شمع و بدون شمع و همچنین در حالت خشک و تحت تاثیر آب زیرزمینی در تراز های مخلف با استفاده از نرم افزار PLAXIS مورد بررسی قرار گرفته است. نرم افزار فوق بروش المان محدود بوده که می تواند با کاهش پارامتر های مقاومتی خاک فی- c تا حد گسیختگی به محاسبه ضزیب اطمینان خاکریز پرداخته (model phi- c reduction in plaxis) و یک ناحیه گسیختگی برشی بحرانی را در خروجی ارائه دهد. در ادامه تحقیق نتایج حاصل از انالیز مدل های مختلف خاکریز مورد بررسی قرار گرفته است. با استفاده از این قابلیت برنامه مدل هایی از خاکریز مورد نظر در دو حالت تقویت شده با شمع و بدون شمع آماده شده و با استفاده المان های مثلثی عدد 15 گره ای در حالت کرنش مسطح تحلیل گردیده است. اثر عوامل مختلفی همچون وجود آب در تراز های مختلف و اثر مولفه ی قائم و افقی نیروی زلزله بر ضریب اطمینان در برابر لغزش و تغییر مکان کلی یک خاکریز رسی- سیلتی همگن با شیب های متفاوت تثبیت شده با شمع و بدون شمع بررسی گردیده و نحوه تشکیل سطح گسیختگی بحرانی دو دو حالت مورد توجه قرار گرفته است. نتایج این بررسی ها برای حالت ها مختلف با یکدیگر مقایسه گردیده است. بررسی ها نشان می دهد که بین ضریب اطمینان، نحوه تشخیص سطح گسیختگی بحرانی، محل و طول شمع و جنس لایه خاک در یک خاکریز، ارتباط منطقی بر قرار است. وجود آب باعث کاهش شدید ضریب اطمینان و افزایش تغیییر مکان خاکریز بویژه هنگام وقوع زلزله می شود.

ارزیابی طرح های آبخیزداری به منظور براورد میزان کارایی و بهبود آنها امری ضروری است و شناخت معیار های موثر بر کارایی فنی و اقتصادی بند های اصلاحی به عنوان یکی از اقدامات مهم و هزینه بر ابخیزداری، شرط اساسی برای یک ارزیابی دقیق ایت. در این مقاله سعی شده است تا با کمک منابع علمی، تجارب اجرایی و نظر خواهی از افراد متخصصص، معیار های تاثیر گذار در کارایی بند ها شناسایی و معرفی گردد. به نحوی که بتوان با کمک آنها بندها ی اصلاحی سنگی، ملاتی، گابیونی و خشکه چین را دور از نظرات کارشناسی و بدون تاثیر شرایط حوزه آبخیز ارزیابی نمود. در این راستا 19 معیار به عنوان معیار های موثر در کارایی فنی و اقتصادی بند های اصلاحی شناسایی شده و در دو گروه معیار های موثر بر عملکرد انفرادی و گروهی بند های اصلاحی تقسیم شدند. معیار های فردی معیار هایی هستند که بر عملکرد یک بند اصلاحی به صورت انفرادی تاثیر دارد. معیار های گروهی، معیار هایی هستند که بر عملکرد همه ی بند های یک آبراهه در تثبیت آبراهه تاثیر دارند. سپس برای به مقیاس دراوردن معیار های فوق، روایطی ریاضی معرفی گردید تا با کمک آنها بتوان میزان کارایی بند ها را محاسبه کرد.

بهره مندی دام از علوفه ی تولیدی مراتع به مقدار آبی بستگی دارد که در اختیار دام قرار می گیرد. به عبارت دیگر تنها در صورت وجود آب کافی دام می تواند از علوفه تولیدی در سطح مرتع بیشترین استفاده را به منظور تولید فراورده های دامی داشته باشد. به دلیل نبود آب قابل شرب دام سطوح چشمگیری از مراتع مورد چرا قرار نمی گیرد یا پیش از استفاده کامل علوفه تولیدی، دام به اجبار از مرتع خارج و به مناطق دیگر منتقل می شود. این مشکل در مراتع مناطق خشک محسوس تر بوده و می توان با حفر چاه های دستی (مالداری) بر طرف و آب مورد نیاز دام ها را تامین گردد. اما آنچه مهم است تعیین عرصه های مناسب برای حفر این چاه ها می باشد. سامانه ها اطلاعات جغرافیایی GIS ابزاری اساسی برای تجذیه تحلیل داده ها و ارائه ی نتایج دقیق برای مکان یابی، برنامه ریزی و مدیریت مراتع محسوب می شوند. جهت انجام این تحقیق مراتع حوضه چاه تلخ در جنوب غربی سبزه وار در نظر گرقته شد. ابتدا نقشه های منطقه مورد مطالعه تهیه شد و مرز حوضه مورد مطالعه تعیین گردید. شپس با مراجعه به منطقه موقعیت کمیت و کیفیت منابع آب تعیین شد و لایه های مربوط به هر کدام و همچنین لایه مربوط به نقاط هم فاصله از منابه آب در چهار شیب 0-10، 10-30، 30-60 و بیش از 60 درصد تهیه شده و در نهایت از تلفیق این 4 لایه مراتع منطقه از نظر دسترسی دام به آب به 4 طبقه شامل مناطق دارای شایستگی خوب (1S)، شایستگی متوسط (2S)، شایستگی ضعیف ( 3S) و فاقد شایستگی (N) طبقه بندی گردید و در نهایت مناطق دارای فاقد شایستگی به عنوان محل های مناسب جهت توسعه منابع تامین آب شرب دام معرفی گردید.

در پروژه های حریم یابی رودخانه ها هدف از مطالعه هیدرولیک رودخانه، تعیین حد حریم و بستر رودخانه و ظرفیت عبور سیلاب در دوره بازگشت های مختلف می باشد. تهیه نقشه های پهنه بندی سیلاب به عنوان اولین گام در مدیریت ریسک سیلاب محسوب می شود. این نقشه ها نمایان گر مناطق پرخطر بوده که نه تنها بر اساس تجذیه و تحلیل و شبیه سازی جریان سیلاب در وضعیت فعلی محاسبه شدند بلکه سیلاب ها تاریخی محدوده های در معرض خطر شکست سازه ها ی مهار سیلاب را در حالت های احتمالی نیز نشان می دهند. این نقشه ها نقش مهمی در رسیدن به مناطق پرخطر سیلاب را نیز ایفا می نمایند. در حال حاضر استفاده از مدل های ریاضی، حل معادلات حاکم بر جریان را اسان نموده و در جامعه مهندسی برای شبیه سازی سیلاب و تحلیل های مدیریتی نیز کاربرد فراوانی پیدا کرده است. در این مقاله نتایج شبیه سازی هیدرولیکی در بازه ای از رودخانه ی اترک واقع در استان خراسان شمالی از روستای سیسا تا عشق آباد، به طول حدود 100 کیلومتر، و با در نظر گرفتن بیش از 50 شاخه ورودی به رودخانه اترک، با بکارگیری توام مدل های HEC-RAS، HEC-GEORAS و ARC GIS به منظور تعیین پهنه های سیل گیری منطقه ارائه شده است به طوری که ابتدا پس از تعیین مقادیر هیدروگراف سیلاب با دوره بازگشت های مختلف، مناطق سیلاب دشت هدف و رودخانه ی اصلی با مقیاس مناسب نقشه بردار گردید...

امروزه با توسعه شهر نشینی و گسترش شهر ها موضوع سیلاب های شهری بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است. وقوع سیلاب های گسترده در حوزه های شهری علاوه بر ایجاد خسارات جانی و مالی فراوان، موجب بروز تاثیرات مخرب در محیط زیست و کیفیت آب آبراهه ها و مسیل های شهری می شود. از سوی دیگر رشد جمعیت شهری باعث تولید انبوهی از مواد زاید حاوی انواع باطله ها و آلودگی های خطرناک می گردد که هم اکنون مسئله مدیریت و دفع این مواد به صورت یک مشکل جدی برای سلامتی انسان و سایر جاندارام مطرح می باشد. تا کنون اقدامات سازه ای و مدیریتی نسبتا زیادی به منظور مقابله با انواع آلودگی های رواناب شهری نظیر کاهش رسوب ، نیترات، فلزات سنگین مورد استفاده قرار گرفته اند. از نظر اندازه، این اقدامات به پروژه های نسبتا بزرگ چند هکتاری، نظیر تالاب های مصنوعی تا پروژه های کوچک محلی نظیر باغچه های بارانی برای مدیریت رواناب یک حیاط تقسیم می شوند. اقدامات کنترل آلودگی رواناب می تواند به سادگی استفاده از مقداری مناسب کود برای یک باغجه یک خانه یا به پیچیدگی احداث یک سازه مهندسی همچون تالاب سیلگیر باشد. نوع آلودگی، وسعت و خصوصیات حوزه آبخیز شهری، میزان تراوایی زمین، وسعت زمین موجود برای سازه، ارزش زمین و هزینه احداث همگی در انتخاب بهترین اقدام کنترل آلودگی رواناب تاثیر دارند. در این مقاله به به برخی از اقدامات سازه ای برای کنترل آلودگی رواناب شهری پرداخته شده است.

یکی از آرمان های مورد عنایت در کشور داشتن برنامه جامع برای کاهش فرسایش و پسرفت خاک است که می توان با استفاده از فراین برنامه ریزی راهبردی و تدوین رهیافت عملی و تحقیقاتی به سوی ان قدم برداشت. این بررسی به منظور بررسی مشکلات و مسائل پیش رو در ززمینه مهار فرسایش خندقی ، ارائه راهکار و رسیدن به یک برنامه جامع انجام شده است. بر همین اساس با کمک دست اندرکاران، محققین و اساتید کشاورزی و منایع طبیعی و طی جلسات متعدد بحث و بررسی عمیق در زمینه های مربوط انجام شد. با طراحی سوالات اساسی و جستجوی جواب و مثال ها، مشکلات و مسائل ارگان های مرتبط ، ذینفع یا موثر در فرسایش و حفاظت خاک در سطح کشور را مطرح نمودند. در نتیجه بررسی های فوق و پس از مشخص شدن چالش های پیش رو ، درخت واره مسائل و مشکلات و نیاز های تحقیقاتی مشخص و عناوین پروژه های تحقیقاتی مورد نیاز پیشنهاد شده است.

رشد سریع عملیات اجرایی آبخیزداری در دهه گذشته و عملزدگی بیش از حد، فرصت هر گونه اصلاح مدیریت و برنامه ریزی را از دستگاه اجرایی ذیربط سلب نموده است. درک صحیح از موانع مدیریتی و برنامه ریزی در آبخیزداری و ارائه راهکار های مربود از نیاز های اساسی کشور می باشد. برای بررسی به این موضوع چندین پایلوت از پروژه های اجرایی آبخیزداری در استان سمنان، کرمانشاه و گرگان با ویژگی های متفاوت طبیعی و تمایزات مشهود در تعاملات بخش دولتی و جامعه محلی در انجام فعالیت های ابخیزداری انتخاب گردیده است. پس از بررسی های اولیه میدانی به روش ارزیابی سریع مشارکتی RRA با انجام مصاحبه و ایجاد کارگاه های ارزیابی مشارکت روستایی PRA داده های مورد نیاز جمع آوری و سپس با بررسی تفسیری شاخص ها و تفکیک شاخص های تاثیرگذار و تاثیرپذیری و بررسی توصیفی و تفسیر آنها، مسائل مدیریت و برنامه ریزی بررسی شده و توصیه های ضروری برای بهبود مدیریت و برنامه ریزی در حوزه آبخیز ارائه گردیده است. این بررسی نشان می دهد که اگرچه بخش مهمی از اقدامات انجام گرفته در تعامل با جامعه محلی و رفع نیاز معیشتی آنها بوده است و لی به دلیل اینکه این برنامه ها در قالب یک برنامه جامع و همه جانبه در تعامل با جامعه محلی قرار نگرفته و به صورت منسجم و برنامه ریزی شده به اجرا در نیامده است، بسیاری از اهداف اصلی آبخیز داری محقق نگردیده است.